Pierwszy symbol pamięci w Ponarach upamiętniający pomordowanych Polaków – drewniany krzyż oraz symboliczny nagrobek został postawiony jesienią 1990 r. z inicjatywy Wilnianki Heleny Pasierbskiej (1921–2010), członkini polskiego podziemia. Zaprojektował go litewski architekt Jaunutis Makariūnas. W listopadzie 2000 r. w miejscu symbolu pamięci odsłonięto memoriał autorstwa polskiego architekta Jarosława Skrzypczyka, sfinansowany przez Radę Ochrony Pamięci Walk Męczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej.
Postawienie w 1990 r. krzyża w Ponarach upamiętniającego zamordowanych tu Polaków było symbolicznym spełnieniem pragnienia ks. Romualda Świrkowskiego, rozstrzelanego w Ponarach, które zapisał on na kartce wyrzuconej przez okno wiozącej go do Ponar ciężarówki. „Chciałbym, żeby w przyszłości w miejscu, w którym umrę, został ustawiony krzyż <…>“. Postawienie symbolu pamięci, nawet skromnego, zdaniem H. Pasierbskiej, było marzeniem wileńskich Polaków.
Na pomniku wykuto słowa w językach litewskim i polskim: „PAMIĘCI WIELU TYSIĘCY POLAKÓW / ZAMORDOWANYCH W PONARACH / W HOŁDZIE RODACY ZIEMI WILEŃSKIEJ. WIECZNY ODPOCZYNEK RACZ IM DAĆ/ PANIE, A ŚWIATŁOŚĆ WIEKUISTA NIECHAJ / IM ŚWIECI. AMEN.”
Za pomnikiem na tym samym postumencie stoi 7-metrowy metalowy krzyż. Pomnik otoczony jest murkiem z kamiennych bloczków. Po wewnętrznej stronie murku przymocowane są tablice z nazwiskami pomordowanych w Ponarach członków polskiego podziemia. Na tablicach znajdujących się za pomnikiem jest napis w językach litewskim i polskim: „ŻOŁNIERZE ARMII KRAJOWEJ, POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO / POLSKA INTELIGENCJA I MŁODZIEŻ, / KTÓRZY ODDALI ŻYCIE ZA WOLNOŚĆ OJCZYSTEJ ZIEMI / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. RZĄD RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ”.