Znajdujesz się w jednym z oddziałów Muzeum Historii Żydów im. Gaona Wileńskiego – Miejscu Pamięci w Ponarach. Po krótkiej prezentacji kontekstu historycznego będziesz mógł przejść do konkretnych obiektów. Lokalizację w Miejscu Pamięci w Ponarach Miejsca możesz zawsze sprawdzić na mapie, znajdującej się na pobliskich tablicach informacyjnych.
Ponary to największe miejsce masowych mordów na Litwie, jednak warto pamiętać, że przed okupacją niemiecką miało ono zupełnie inny status.
Przed II wojną światową piękne okolice lasu ponarskiego w pobliżu Wilna cieszyły się popularnością wśród wczasowiczów.
Jak pisał polski dziennikarz i pisarz Józef Mackiewicz: " Tam, koło przystanka kolejowego zbudowano miasto-ogród, po naszemu zwyczajne letnisko, ale mogące być uzdrowiskiem, bo choć sosny przerzedzone zostały przez liczne wojny i najazdy (od roku 1914 było ich piętnaście), pachnie tu żywicą rok okrągły, a na jesieni grzybami i zimnym, potężnym wiatrem, który nawiewa świeżość ze wszystkich stron kraju".
Pozytywny wizerunek Ponar zaczął się zmieniać po 15 czerwca 1940 r., gdy armia sowiecka rozpoczęła okupację Litwy. Wiosną 1941 r., w czasie sowieckiej okupacji Litwy, nowy rząd nakazał wykopanie dołów do przechowywania paliwa w Ponarach, ale plan ten nie został zrealizowany.
24 czerwca 1941 r. okupujący Wilno Niemcy zwrócili uwagę na niewybudowany do końca skład paliw tuż obok dworca kolejowego w Ponarach. W tym czasie było tam wykopanych kilkanaście dołów, które naziści postanowili wykorzystać do akcji masowej zagłady. Skazańców można było spędzać na wybrane miejsce masakry z pobliskiego Wilna, a także zwozić z innych miejsc ciężarówkami lub koleją. Ponary to największe miejsce masowych mordów organizowanych i przeprowadzanych przez reżim nazistowski na Litwie. Według danych sowieckiej komisji specjalnej w latach 1941-1944 podległy SD i Policji Bezpieczeństwa wileńskie Sonderkommando rozstrzelał tu ponad 100 tys. ludzi, z których większość stanowili Żydzi z Wilna i Wileńszczyzny. Według najnowszych danych prawdopodobnie rozstrzelano łącznie 50-70 tys. osób. W Ponarach rozstrzelano również wielu Polaków, w tym członków polskich organizacji podziemnych, sowieckich jeńców wojennych, 86 żołnierzy Litewskiego Korpusu Lokalnego, grupę Romów i innych okolicznych mieszkańców. W 1960 r. w miejscu masowych mordów utworzono Muzeum Pamięci w Ponarach, które działało jako oddział Wileńskiego Muzeum Krajoznawczego. Od 1962 r. muzeum stało się oddziałem Muzeum Historii i Rewolucji Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. W 1977 r. Park Pamięci został oficjalnie nazwany Miejscem Pamięci w Ponarach. W 1985 r. teren został zagospodarowany zgodnie z projektem architekta Jaunutisa Makariūnasa i uzyskał obecną formę.
Obecnie stoisz obok pomnika, który obrazuje różne etapy kształtowania się pamięci o Ponarach, od czasów sowieckich, do okresu niepodległej Litwy. Architekt Jaunutis Makariūnas zaprojektował ten pomnik z dwóch części bloku, na których w języku litewskim i rosyjskim widnieje napis, informujący że w Ponarach rozstrzelano „ponad 100 000 obywateli sowieckich”. W 1989 r., z inicjatywy odradzającej się Wspólnoty Żydów Litewskich, między granitowe bloki wstawiono pionowy kamień z czarnego granitu, na którym w języku hebrajskim, jidysz, litewskim i rosyjskim zaznaczono, że „wśród zabitych w Lesie Ponarskim było 70 000 Żydów: mężczyzn, kobiet i dzieci”. W 2004 r. do obu części bloku przymocowano tablice z tego samego marmuru, zakrywając napis odnoszący się do „obywateli sowieckich”. Nowe tablice informują, że w Ponarach zamordowano „sto tysięcy ludzi”.
Na początku zwiedzania Miejsca Pamięci w Ponarach można zobaczyć kilka różnych pomników. Każdy z nich zostanie omówiony osobno. Jednym z położonych najbliżej wejścia jest pomnik Romów. Jego lokalizację można sprawdzić na mapie Miejsca Pamięci w Ponarach. Jest on oznaczony numerem 16.
Pomnik jest poświęcony pamięci Romów zamordowanych w Ponarach. Został wzniesiony w 2023 r. z inicjatywy społeczności romskiej z okazji obchodów Dnia Pamięci o Zagładzie Romów. Pomnik znajduje się przy nieoznakowanym jeszcze tzw. kowieńskim dole masowego mordu, który prawdopodobnie otrzymał swoją nazwę z powodu rzekomego przeniesienia Żydów z terenów wschodniej Litwy i terenów obecnej Białorusi do getta w Kownie. W dole tym mogło znajdować się około 8 000 ofiar. Część z nich stanowili Romowie. W sumie w Ponarach mogło zginąć do 100 członków tej społeczności. Na pomniku znajduje się napis w języku romskim „bądźcie zbawieni”. Przed wojną na Litwie mieszkało około 1500 Romów, z których w okresie okupacji niemieckiej przynajmniej jedna trzecia została zgładzona. Nie jest możliwe ustalenie dokładnej liczby, ponieważ koczujące rodziny romskie rozstrzeliwano na miejscu nawet tego nie dokumentując. Ludzie narodowości romskiej na Litwie, podobnie jak w innych krajach, mordowani byli z przyczyn rasowych i społecznych.